Δημήτρης Π. Σακκούλης *
Αποχαιρετώντας τον χρόνο που φεύγει, λεξικά, περιοδικά ή εφημερίδες είθισται να αναδεικνύουν τη «λέξη της χρονιάς», πρωτοεμφανιζόμενη ή προϋπάρχουσα, που «διακρίθηκε».
Το 2020 θα καταλάβει στην ιστορία την περίοπτη θέση που λίγες χρονιές κατέχουν. Εχει χαρακτηριστεί, ήδη, «το μαύρο έτος του 21ου αιώνα». Η μεγα–κρίση της πανδημίας αφήνει ανεξίτηλα ίχνη στο υγειονομικό, οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό πεδίο, που θα αποτυπώνονται στα ψυχρά διαγράμματα και στις στατιστικές αναλύσεις των μελλοντικών μελετητών.
Υποθέτουμε, βάσιμα, ότι η λέξη της χρονιάς που θα κυριαρχήσει θα σχετίζεται με το εν εξελίξει γεγονός. Στον εγχώριο διάλογο λέξεις όπως πανδημία, κορονοϊός, Covid-19, καραντίνα, λοιμωξιολόγος, κρούσμα(τα) θα καταλάβουν κάποια/ες από τις πρώτες θέσεις. Σχετική είναι και η φράση «ατομική ευθύνη». Χρησιμοποιήθηκε ευρέως από τους εκπροσώπους της εκτελεστικής εξουσίας και από τα μέσα ενημέρωσης και καθώς η πανδημία εξαπλωνόταν παγιώθηκε και έγινε μόνιμη επωδός (άμεσα ή έμμεσα) κάθε επίσημης ανακοίνωσης.
Σύμφωνα με τον Ν. Σαραντάκο, ευθύνη είναι η υποχρέωση του ατόμου να ανταποκριθεί σε ορισμένη εντολή, υπόσχεση, καθήκον και να λογοδοτήσει για τις ενέργειές του. Η ατομική ευθύνη ενέχει δεοντολογική διάσταση, «το πρέπον» απέναντι σε ενδογενείς ή εξωγενείς καταναγκασμούς, αλλά και το στοιχείο της λογοδοσίας. Η επίκληση της ατομικής ευθύνης στην παρούσα συγκυρία, όμως, δεν μπορεί να ιδωθεί αποκομμένη από τις έννοιες της συλλογικότητας και της κοινωνικής αλληλεγγύης. Το άτομο ενεργεί υπεύθυνα στο πλαίσιο της ομάδας ή των ομάδων που εντάσσεται, συνεκτιμώντας τις συνέπειες των πράξεών του για το ίδιο και τους άλλους. Ατομική ευθύνη στο όνομα της ασφαλούς κοινωνικής συμβίωσης.
Η συνύπαρξη των φαινομενικά αντικρουόμενων εννοιών (ατομικό – συλλογικό) όμως υπονομεύεται από την προϊστορία. Θυμίζουμε ότι οι όψιμοι υπέρμαχοι της κοινωνικής αλληλεγγύης διαχρονικά υπήρξαν ένθερμοι θεράποντες της ατομικότητας, του ακραίου κοινωνικού αυτοματισμού και του κοινωνικού δαρβινισμού, όντας θιασώτες του νεοφιλελεύθερου οικονομικού παραδείγματος. Αντίφαση; Επιφανειακή.
Παρενθετικά να ομολογήσουμε μια αφετηριακή παραδοχή: είναι αυτονόητη η ύπαρξη ευθύνης και του ατόμου για τις πράξεις, τις αποφάσεις, τις επιλογές και τις πρωτοβουλίες που λαμβάνει. Η ελευθερία της βούλησης και οι διαδικασίες συγκρότησης της συνείδησης, η ατομική ή δομική επικυριαρχία είναι ζητήματα που υπερβαίνουν τούτη την παρέμβαση. Θα σταθούμε σε επιμέρους στοιχεία που αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητα της συγκυρίας.
Στο πλαίσιο της συλλογικής λειτουργίας ενός κοινωνικού συνόλου, μιας κρατικής οντότητας, οι αποφάσεις του ατόμου δε λαμβάνονται μονομερώς. Συν – καθορίζονται και με αυτό το πρίσμα πρέπει να ιδωθεί η ατομική ευθύνη. Ατομική και συλλογική ευθύνη διαπλέκονται. Τα άτομα είναι μέλη επιμέρους ομάδων, οι οποίες δεν είναι άθροισμα των μελών τους αλλά σύνολα δυναμικών σχέσεων, πεδίο αέναης διαπραγμάτευσης, «αγορά».
Η ατομική ευθύνη δεν μπορεί να ιδωθεί αποκομμένη από το πλαίσιο συγκρότησης του τρόπου που το άτομο αντιλαμβάνεται τον κόσμο, αποφασίζει και δρα. Σχετίζεται και με…
● τη γνώση, το εύρος και την ποιότητα της πληροφορίας που διαθέτει το άτομο. Στην περίπτωση της πανδημίας, σε ποιο βαθμό είχαμε αποτελεσματική διάχυση της έγκυρης πληροφορίας; Φοβάμαι ότι «οι πομποί» του μηνύματος εστιάζοντας στην επικοινωνιακή διαχείριση του προβλήματος εξέπεμψαν «θολά μηνύματα». Υπήρξε και παραπληροφόρηση, σκόπιμη όταν προέρχεται από γνωρίζοντες, ανεύθυνη και επικίνδυνη όταν προέρχεται από συνωμοσιολόγους. Στη δεύτερη περίπτωση η ευθύνη του επιστημονικού και πολιτικού πεδίου είναι μεγάλη. Η έγκαιρη και τεκμηριωμένη απόρριψη των ανεδαφικών σεναρίων δεν έγινε ή έγινε πλημμελώς.
● τα πρότυπα, των οποίων η επιρροή στις επιλογές των ατόμων είναι καθοριστική. Διαθέτουμε πρότυπα που λόγω και έργω πρόβαλλαν την υπεύθυνη στάση στην πανδημία; Τα αρνητικά παραδείγματα αφθονούν. Εκπρόσωποι της εκτελεστικής και της εκκλησιαστικής εξουσίας, της επιστημονικής κοινότητας (λίγοι ευτυχώς) και αναγνωρίσιμοι συμπολίτες μας καταπατούν έργω όσα λόγω υποστηρίζουν on camera…
● τις διαθέσιμες επιλογές του ατόμου. Ποιο είναι το εύρος τους όταν οι ανάγκες επιβίωσης επιβάλλουν την καθημερινή ταπείνωση και την ακούσια έκθεση στον κίνδυνο για σημαντική μερίδα συμπολιτών μας;
Η επίκληση της ατομικής ευθύνης, στον βαθμό που δεν συνεξετάζονται στοιχεία όπως αυτά που προαναφέρθηκαν, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής συμβολικού ελέγχου, με σκοπό τη στρέβλωση της εικόνας, τη διατήρηση της επιβεβλημένης τάξης και την άσκηση κοινωνικού ελέγχου. Συμβάλλει στη μετατροπή υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας σε λόγο, ο οποίος με τη σειρά του τις διατηρεί και τις αναπαράγει. Εν τω μεταξύ οι διαχειριστές της εξουσίας μπορούν ανέμελα να οραματίζονται το μέλλον των ανεύθυνων υπηκόων…
* εκπαιδευτικός
Πηγή
Author:
