Μια επανέκδοση του «1984» κυκλοφόρησε μόλις από τις εκδόσεις «Αργοναύτης». Με αυτήν την αφορμή ο Τάσος Τσακίρογλου συζητά για τη διαρκή επικαιρότητα του Τζορτζ Οργουελ με τον συγγραφέα και μέλος της συντακτικής επιτροπής της «Μαρξιστικής Σκέψης», Χρήστο Κεφαλή, ο οποίος συνεισέφερε ένα εκτενές επίμετρο στην έκδοση.
● Στο δοκίμιό σας για το «1984» υποστηρίζετε ότι το διάσημο αυτό έργο του Τζορτζ Οργουελ έχει κομβική θέση στη δυστοπική λογοτεχνία, συνοψίζοντας και προωθώντας την εξέλιξή της, ενώ ταυτόχρονα συνδέεται στενά με το άλλο μεγάλο έργο του, τη «Φάρμα των ζώων». Πείτε μας δυο λόγια γι’ αυτές τις συνδέσεις.
Τα δύο μεγάλα έργα του Οργουελ, η «Φάρμα των Ζώων» και το «1984», απηχούν τις καθοριστικές εμπειρίες της ζωής του: τη συμμετοχή του στην ισπανική επανάσταση, τη συκοφάντηση των αγωνιστών από το σταλινικό Κ.Κ. της Ισπανίας, την ευαισθητοποίησή του απέναντι στη διαστροφή της ρωσικής επανάστασης και την απειλή του ολοκληρωτισμού, την πηγή της οποίας εντόπιζε στα βάναυσα, καταπιεστικά καθεστώτα του σταλινισμού και του φασισμού.
Στο πρώτο βιβλίο ο Οργουελ αναφέρεται, μέσω του μύθου, στα καθοριστικά γεγονότα του πρώτου μισού του 20ού αιώνα· στο δεύτερο αξιοποιεί την ιστορική εμπειρία για να ρίξει μια διεισδυτική ματιά στους κινδύνους του μέλλοντος.
Είναι έτσι προφανής η άρρηκτη συνέχεια των δυο έργων. Ταυτόχρονα, όμως, στο «1984» ο Οργουελ οριοθετείται απέναντι στην πρότερη δυστοπική παράδοση, η οποία πέρασε από δύο στάδια.
Αρχικά, η δυστοπική λογοτεχνία εντοπίζει τη ρίζα των κινδύνων για τον ανθρώπινο πολιτισμό στον καπιταλισμό, στη διαμόρφωση ιδιαίτερα μιας αδυσώπητης πλουτοκρατικής ολιγαρχίας στις ΗΠΑ γύρω στα 1900. Από αυτή την οπτική εμφορούνται η «Στήλη του Καίσαρα» του Ντόνελι (1890) και αργότερα η «Σιδερένια Φτέρνα» (1907) του Λόντον και ο «Γενναίος Νέος Κόσμος» (1932) του Χάξλεϊ. Το «Εμείς» (1920-21) του Ζαμιάτιν θέτει για πρώτη φορά το ζήτημα του ολοκληρωτισμού, την πηγή του οποίου όμως εντοπίζει στην επανάσταση, την επιστήμη και τον διαφωτισμό, παίρνοντας έτσι μια αντιδραστική θέση σε ρήξη με την προηγούμενη προβληματική. Ο Οργουελ, αντίθετα, διατηρεί στενούς δεσμούς με το έργο του Λόντον και του Χάξλεϊ, τους οποίους εκτιμούσε πολύ, υπερασπίζοντας τον διαφωτισμό και τις αξίες της δικαιοσύνης και της κοινωνικής ισότητας που συνδέθηκαν με το κομμουνιστικό κίνημα. Μετά το 1950 η δυστοπία κατακτά τον κινηματογράφο, με τις καλύτερες ταινίες, όπως το «Ζουν Ανάμεσά μας» και ο «Τζόκερ», να συνδυάζουν τα προτερήματα της οπτικής του Οργουελ και του Λόντον.
● Τα δυστοπικά μυθιστορήματα, απ’ ό,τι γράφετε, είναι δύο ειδών: αυτά που είναι προσανατολισμένα στο παρελθόν και αυτά που είναι στραμμένα στο μέλλον. Θέλετε να μας το εξηγήσετε λίγο παραπάνω αυτό;
Η σύγκριση που έκανα ανάμεσα στον Οργουελ και τον Ζαμιάτιν περιέχει ήδη μια νύξη γι’ αυτό το θέμα. Ολοι οι αξιόλογοι δυστοπικοί συγγραφείς έχουν μια οξεία αίσθηση των τεράστιων κινδύνων που απειλούν την ανθρωπότητα, κινδύνων συνδεόμενων με τη ακραία όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων και την επίσπευση των ρυθμών της εξέλιξης από τις τεχνολογικές επαναστάσεις. Η διαφορά τους έγκειται στο πού εντοπίζουν την πηγή αυτών των κινδύνων και στη διέξοδο που προτείνουν.
Ο Ντόνελι, αν και απεικονίζει υποβλητικά την κτηνωδία των κρατούντων, θεωρεί ότι αυτή έχει διαφθείρει εξίσου τους από κάτω και έτσι δεν βλέπει καμιά διέξοδο. Ο Ζαμιάτιν και ο Χάξλεϊ αναζητούν διέξοδο στο παρελθόν, όπου ανακαλύπτουν πιο αρμονικούς και γνήσιους ανθρώπινους τύπους, όπως ο άγριος, ο πρωταγωνιστής στο «Γενναίο Νέο Κόσμο». Ο Οργουελ δεν ανήκει σε αυτήν την κατηγορία.
Το μοντέλο του ολοκληρωτισμού στο “1984” είναι ο σταλινισμός και ο φασισμός
Στο «1984» επικρίνει το αυταρχικό μονοκομματικό καθεστώς του Μεγάλου Αδελφού ότι έχει σταματήσει την ιστορία. Αυτό τον τοποθετεί σταθερά στο έδαφος του μέλλοντος, από το οποίο προειδοποιεί για τους κινδύνους του παρόντος, διαχωρίζοντάς τον και από συστημικούς θιασώτες του τέλους της ιστορίας α λα Φουκουγιάμα. Γι’ αυτό παρεμπιπτόντως είναι βαθιά λαθεμένο να θεωρείται το «1984» ένα έργο αντικομμουνιστικό.
Η αδυναμία του Οργουελ είναι ότι ενώ βλέπει την ελπίδα για το μέλλον στην εργατική τάξη, τους προλετάριους, έχει μια μάλλον μονοσήμαντη, παθητική εικόνα γι’ αυτούς, με συνέπεια να οδηγείται σε μια πεσιμιστική οπτική. Η «Ωρα των Τριφίδων» του Γουίνταμ, ένα συγκαιρινό και εξίσου σημαντικό, αν και λιγότερο γνωστό, δυστοπικό μυθιστόρημα, είναι πολύ πιο αισιόδοξη.
● Υπάρχει ένα meme στα σόσιαλ μίντια που θέλει τον Οργουελ να λέει: «Εγώ έγραψα το “1984” σαν προειδοποίηση και όχι σαν οδηγίες χρήσεως!». Πώς το σχολιάζετε αυτό σε μια πλανητική δυστοπία με παρακολουθήσεις πολιτών, πολέμους και δεκάδες καταπιεστικά και δικτατορικά καθεστώτα;
Αυτή η ιστορία με τις «οδηγίες χρήσεως» είναι ένα σύμπτωμα της επιπολαιότητας της εποχής μας. Γράφονται βιβλία με τίτλο «Μαρξ: τρόπος χρήσης», «Λένιν reloaded» κοκ. Οπως επισημαίνει και ο Εριχ Φρομ, το «1984» είναι πράγματι μια προειδοποίηση για μια επερχόμενη καταστροφή, αν δεν αλλάξουν οι τωρινές κατευθύνσεις του δυτικού πολιτισμού. Ο Οργουελ προσεγγίζει το θέμα του με βαθιά σοβαρότητα και αυτό του επιτρέπει να ανατέμνει τις ρίζες του ολοκληρωτικού κινδύνου, τόσο τις κοινωνικές, ιδιαίτερα αναφορικά με τους χειραγωγικούς μηχανισμούς κάθε ολοκληρωτικής εξουσίας, όσο και τις υποκειμενικές και ψυχολογικές.
Βέβαια, το μοντέλο του ολοκληρωτισμού στο «1984» είναι ο σταλινισμός και ο φασισμός. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι περιορίζεται εκεί ή ότι δεν επιδέχεται επανανοηματοδότηση. Σήμερα η πατέντα αυτού του ολοκληρωτισμού αντιπροσωπεύεται από τον τραμπισμό και το καθεστώς του Πούτιν. Αρκεί να θυμηθούμε το βίντεο με τον Τραμπ και τον Νετανιάχου να πίνουν τον καφέ τους στη μεταπλασμένη σε Ντουμπάι Γάζα κάτω από χρυσά αγάλματα του Τραμπ και με τον Μασκ να σκορπά γύρω δολάρια για να αντιληφθούμε τη διαχρονική επικαιρότητα του Οργουελ.
● Το σόμα, το ναρκωτικό για τις κατώτερες τάξεις του πληθυσμού στον «Γενναίο νέο κόσμο» του Χάξλεϊ, σήμερα είναι αναμφίβολα τα καθεστωτικά ΜΜΕ, τα οποία σπέρνουν σύγχυση, απογοήτευση και αμφιβολία κατά πόσον αυτό το εκμεταλλευτικό καπιταλιστικό σύστημα μπορεί να αλλάξει. Ποια είναι η γνώμη σας;
Εδώ υπάρχει μια ενδιαφέρουσα αντίθεση ανάμεσα στον Οργουελ και τον Χάξλεϊ. Ο Χάξλεϊ πίστευε ότι μέσω της τεχνολογίας και του καταναλωτισμού οι κυρίαρχες τάξεις θα μπορούσαν να κάνουν τους καταπιεσμένους να εθιστούν στην καταπίεσή τους και να την αγαπήσουν. Ο Οργουελ αντίθετα δίνει μεγάλο βάρος στην ωμότητα και τα βασανιστήρια, ως βάθρο κάθε ολοκληρωτικής εξουσίας, όσο και στην παραχάραξη του παρελθόντος και του παρόντος, η οποία έχει αναχθεί σε τέχνη στο καθεστώς του Μεγάλου Αδελφού (οι τεχνικές της Διπλοσκέψης, η Νεομιλία κ.λπ.). Θα έλεγα ότι τα γεγονότα δικαιώνουν στο κρίσιμο αυτό θέμα τον Οργουελ. Επομένως, ενώ τα ΜΜΕ αντιπροσωπεύουν έναν επίφοβο μηχανισμό χειραγώγησης που δημιουργεί όντως σύγχυση σχετικά με τη δυνατότητα και τους όρους της κοινωνικής αλλαγής, απωθούν ταυτόχρονα με τη φαυλότητά τους και δεν είναι παντοδύναμα.
● Στις μέρες μας βλέπουμε φαινόμενα λογοκρισίας, όπως αυτό του βουλευτή της Νίκης, Νίκου Παπαδόπουλου, που βανδάλισε τους πίνακες του Χριστόφορου Κατσαδιώτη στην Εθνική Πινακοθήκη, αλλά και τις αθλιότητες των καθυστερημένων χριστιανοταλιμπάν σχετικά με τις παραστάσεις του Ζαραλίκου στη Θεσσαλονίκη και στη Λάρισα. Τι σημαίνει αυτό για την ελευθερία της τέχνης και τι δείχνει για απομεινάρια του παρελθόντος που δεν λένε να εξαφανιστούν;
Στο «1984» η λογοκρισία ασκείται από το υπουργείο Αλήθειας, που καθοδηγείται από το ρητό: «Ο πόλεμος είναι ειρήνη. Η ελευθερία είναι σκλαβιά. Η άγνοια είναι δύναμη». Θα έλεγα ότι η άγνοια και ο σκοταδισμός είναι η δύναμη όλων αυτών των αντιδραστικών, που εκμεταλλεύονται τις θρησκευτικές ευαισθησίες ενός καθυστερημένου κόσμου για να τον φανατίζουν και να τον κινητοποιούν στον ταξικό πόλεμό τους. Φυσικά πρόκειται για απομεινάρια του παρελθόντος, τα οποία όμως λειτουργούν σαν αιχμή της επιθετικής Ακροδεξιάς, που λόγω της βαθιάς συστημικής κρίσης προωθούν αυξανόμενα στο προσκήνιο οι κυρίαρχες τάξεις. Γι’ αυτό δεν πρέπει να υποτιμάμε τον κίνδυνο που αντιπροσωπεύουν για την τέχνη και γενικότερα. Η γνήσια προοδευτική τέχνη λειτουργώντας εξανθρωπιστικά, μπορεί να περιορίζει αυτούς τους κινδύνους.
Πηγή
Author:
