Μαρτυρία για έναν πόλεμο που δεν τελείωσε ακόμα

Η Waad Al-Kateab ζει πια στο Λονδίνο και είναι δημοσιογράφος. Η ταινία της «Για τη μικρή Σάμα» τής χάρισε περισσότερα από 50 βραβεία σε διεθνή φεστιβάλ, ανάμεσά τους ένα BAFTA καλύτερου ντοκιμαντέρ και μία υποψηφιότητα για Οσκαρ.

Στις 12 Νοεμβρίου η ταινία κάνει το ντεμπούτο της στις ελληνικές αίθουσες και η δημιουργός της έχοντας πρόσφατα βρεθεί ως ανταποκρίτρια του Channel 4 στην καινούρια προσφυγική δομή του Καρά Τεπέ στη Λέσβο, βλέπει στο ελληνικό κοινό έναν κρίσιμο θεατή.

Στο ντοκιμαντέρ, που συγκροτείται γύρω από την αφήγηση της Waad προς την κόρη της, Σάμα, χωράει μία πενταετής καταγραφή της εμπόλεμης συνθήκης, με τη ματιά μιας νεαρής επαναστάτριας και μητέρας που ορθώνει την κάμερα -ως το μόνο εχέγγυο της αλήθειας- μπροστά στη μεγαλύτερη φρίκη.

Η Waad Al-Kateab μιλάει στην «Εφ.Συν.» όχι μόνο ως πολυβραβευμένη σκηνοθέτις και δημοσιογράφος, αλλά και ως Σύρια πρόσφυγας που αναζητά ακόμα τον τρόπο για να επιστρέψει σε μία ελεύθερη χώρα.

● Πώς είναι να είσαι μικρό κορίτσι στη Συρία;

Ζούσαμε σε ένα καθεστώς πλήρως ελεγχόμενο από τον Ασαντ. Από τον γάμο μέχρι τη δουλειά σου, τη δημόσια ή ιδιωτική ζωή, όλα ήταν ελεγχόμενα. Μεγαλώσαμε με τη φράση «και οι τοίχοι έχουν αυτιά». Στα 15 μας έπρεπε να γίνουμε μέλη του μπααθικού κόμματος. Οταν μας μοίρασαν στην τάξη το έγγραφο που έπρεπε να υπογράψουμε ρώτησα την καθηγήτρια αν θα μπορούσα να το δείξω πρώτα στους γονείς μου.

Με πέταξε έξω από την τάξη, φωνάζοντας αισχρά. Αρνήθηκα να υπογράψω και έκτοτε ήμουν υπεύθυνη για όποιο πρόβλημα παρουσιαζόταν στο σχολείο. Ημασταν πολύ μικροί και αποκαλούσαμε τον Ασαντ «πατέρα» και ακόμα και σε μία άσχετη σχολική γιορτή έπρεπε να ζητωκραυγάζουμε γι’ αυτόν και να αισθανόμαστε ευγνωμοσύνη.

● Αναφέρεις και στην ταινία ότι ήσουν ταραχοποιός. Πότε όμως αντιλαμβάνεσαι ότι είσαι πια και κομμάτι της συριακής επανάστασης;

Μετά το τέλος της ταινίας, όταν είδα τις αντιδράσεις των ανθρώπων, των Σύρων πρώτα και ύστερα όλων, τότε άρχισα να κατανοώ ότι υπήρξα κομμάτι της Ιστορίας της χώρας μου. Πριν από αυτό, από τα φοιτητικά μου χρόνια και μετά στους δρόμους του Χαλεπιού και μέσα στα νοσοκομεία, ποτέ δεν σκέφτηκα ότι κάνω κάτι σημαντικό. Το να διαλέξω την επανάσταση ήταν το προφανές, δεν μου πήρε χρόνο να αποφασίσω με ποιους θα είμαι.

Ομως, δεν ήταν κάτι που περιμέναμε ότι θα συμβεί. Εγώ ήθελα να αποφοιτήσω από το Πανεπιστήμιο και να πάω στη Γερμανία. Δεν σκεφτόμουν ότι θα συνέχιζα τη ζωή μου στη Συρία, όπως και πολλοί της γενιάς μου. Κανείς από τους φίλους μου δεν σχεδίαζε να παραμείνει στη χώρα, αλλά όταν άρχισε η επανάσταση, οι περισσότεροι νιώσαμε για πρώτη φορά ότι θα μπορούσαμε να ανήκουμε εδώ.

● Καταγράφεις τη ζωή σας στο πολιορκούμενο Χαλέπι καθημερινά για χρόνια, αλλά πότε ήταν η πρώτη φορά που σηκώνεις την κάμερα;

Ξεκίνησα με το κινητό μου τηλέφωνο, στην 3η συγκέντρωση που πήρα μέρος. Στην πρώτη διαμαρτυρία δεν μπορούσα να κάνω τίποτα. Ηταν πολύ μεγάλο πράγμα κι εγώ απλά στεκόμουν και κοιτούσα τριγύρω, ήθελα να φωνάξω, ήθελα να κουνηθώ αλλά ήμουν καθηλωμένη από τα συναισθήματα. Στη δεύτερη φώναξα λίγο, και στις επόμενες κατόρθωσα να βγάλω το τηλέφωνο και να αρχίσω να καταγράφω. Το καθεστώς αρνούνταν ό,τι συνέβαινε, ότι οι δυνάμεις καταστολής επιτίθονταν, συλλάμβαναν και σκότωναν τους διαδηλωτές απροκάλυπτα.

Οχι μόνο εγώ, όλοι μας βγάζαμε τα κινητά και καταγράφαμε. Η κάμερα ήρθε αργότερα και για κάποιο καιρό δεν μπορούσα να τη χρησιμοποιήσω ελεύθερα, την είχα στην τσάντα όπου είχα ανοίξει μερικές τρυπούλες -θα ήταν μεγάλο έγκλημα αν το καθεστώς με έπιανε με κάμερα. Μία μέρα έγινε μια τεράστια διαδήλωση -αυτή που βλέπετε και στην ταινία. Ηταν η πρώτη φορά που έβγαλα ελεύθερα την κάμερα, γιατί μετά από εκείνες τις στιγμές δεν με ένοιαζε και να πέθαινα. Εκείνη τη μέρα νιώσαμε ότι το καθεστώς θα πέσει. Ολοι ήταν στον δρόμο. Δεν πιστεύαμε ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να παραμείνουν ίδια. Αλλά έγιναν χειρότερα.

● Εγραψες κάπου ότι η αποστολή στη Λέσβο, μετά τη φωτιά της Μόριας, σε διέλυσε.

Πάντα ως κινηματογραφιστές είμαστε το τρίτο μέρος της ιστορίας. Υπάρχουμε εμείς, η κάμερα και οι άνθρωποι που καταγράφουμε. Αλλά στην περίπτωσή μου, εγώ, η κάμερα και οι άνθρωποι ήμασταν όλοι στην ίδια κατάσταση. Ετσι, μπορεί να έχω μία ερώτηση που άλλοι δημοσιογράφοι ίσως δεν ρωτήσουν ή μπορεί να μην αντιληφθούν γιατί δεν μοιράζονται την ίδια εμπειρία.

Εχω αυτό το προνόμιο της κατανόησης. Η αποστολή στη Λέσβο ήταν πολύ δύσκολη και σχεδόν κατέρρευσα επιστρέφοντας στο Λονδίνο. Δεν το μετανιώνω που πήγα, ακόμα κι αν δεν το έχω ξεπεράσει ακόμα.

● Είναι η ανάγκη να μιλήσεις για την πραγματικότητα πιο δυνατή από το τραύμα που αυτή δημιουργεί;

Παρότι η ιδέα για τη δημιουργία της ταινίας ήρθε αφότου έφυγα από τη Συρία, υπήρχαν πολλοί λόγοι για να θέλω να παραμείνω ζωντανή και να καταγράφω τις ζωές μας. Ακόμα και να πεθαίναμε, ένα κομμάτι της πραγματικότητας θα σωζόταν και το καθεστώς δεν θα μπορούσε να πει ψέματα για εμάς. Τώρα πια μπορώ, όποτε το καθεστώς παραπληροφορεί, να δείξω κάτι από τα εγκλήματα που διέπραξε στη Συρία κατά των ανθρώπων της.

● Υπήρξαν και εξτρεμιστές μαζί σας. Είχατε επαφές με μαχητές του «Ισλαµικού κράτους» (ISIS);

Στο Χαλέπι, το «Ισλαµικό κράτος» έμεινε για 4 μήνες πριν εκτοπιστεί από τον Ελεύθερο Συριακό Στρατό (FSA), ύστερα από σφοδρή σύγκρουση. Δεν είχαμε επαφή μαζί τους, υπήρχε τεράστιο πρόβλημα μεταξύ αυτών και των πολεμιστών της αντιπολίτευσης. Υπήρχαν βέβαια κάποιες ισλαμιστικές ομάδες, ορισμένες εξ αυτών εξτρεμιστικές άλλες πιο ήπιες, αλλά συγκεκριμένα με το «Ισλαµικό κράτος» δεν ήρθαμε σε επαφή. Οι πολεμιστές του «Ισλαµικού κράτους» απήγαγαν το 2013 πολλούς ακτιβιστές μεταξύ αυτών και τον ξάδερφό μου. Για εμάς δεν διέφεραν από το καθεστώς.

● Υπάρχει, ωστόσο, ένα κομμάτι του ευρωπαϊκού αριστερού-προοδευτικού χώρου που φαίνεται να προτιμάει τον Ασαντ από το «Ισλαµικό κράτος».

Τι πραγματικά ξέρουν για τον Ασαντ για να τον προτιμούν ή όχι, τι ξέρουν για το «Ισλαµικό κράτος»; Και οι δυο διέπραξαν ειδεχθή εγκλήματα. Ερευνες για τους θανάτους και την καταστροφή της Συρίας αποδίδουν το 85% αυτών στον Ασαντ, το 6% στο «Ισλαµικό κράτος» και το υπόλοιπο σε άλλες ομάδες που έδρασαν. Γιατί όμως να πρέπει να διαλέξουμε ανάμεσα στα δύο; Πώς μπορείς να πεις, για ένα μέρος που δεν ξέρεις, τι είναι καλύτερο.

Αυτή είναι μία απόφαση που μόνο οι Σύροι μπορούν να πάρουν και εκείνοι το 2011 αποφάσισαν ότι δεν θέλουν τον Ασαντ. Νομίζω ότι το ελάχιστο δικαίωμά μας είναι να μπορούμε να ψηφίζουμε. Και φυσικά δεν θα ψηφίζαμε ποτέ το «Ισλαµικό κράτος». Σε κάθε περίπτωση, θα ήταν δικό μας θέμα. Οχι των δεξιών ή αριστερών κομμάτων της Δύσης.

● Υπάρχει και ένα κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας που επιμένει να επαναλαμβάνει ότι «δεν μείνατε στη χώρα σας να πολεμήσετε».

Μακάρι να δουν την ταινία. Είναι η μόνη τους ευκαιρία να υπάρξουν για λίγο σε εμπόλεμη ζώνη και να μπουν στη θέση μας. Να καταλάβουν τι σημαίνουν όλα αυτά. Εγώ έμεινα. Δεν ήθελα να φύγω. Το έκανα τόσο ξεκάθαρο στην ταινία ότι θέλαμε να μείνουμε εκεί παρά τους βομβαρδισμούς και παρ’ όλο που είχα ένα μωρό.

Θέλαμε να μείνουμε, αλλά ακόμα και αυτή η επιλογή δεν μας δόθηκε. Η Ρωσία και το καθεστώς ήθελαν τον έλεγχο της περιοχής και όλοι τελικά θα σκοτωνόμασταν σε κάποια μεγάλη σφαγή αμάχων. Δεν παίρνεις τα παιδιά σου, δεν τα βάζεις σε μια βάρκα μεσοπέλαγα απλώς γιατί θέλεις να γνωρίσεις την καταπληκτική γη που λέγεται Ευρώπη. Αφήσαμε τα πάντα πίσω μας. Ανταλλάξαμε τις ζωές μας για κάτι τόσο απλό για τους περισσότερους: την ασφάλεια.

● Θα γυρίσεις στη Συρία;

Ζω για αυτή την ημέρα. Και ό,τι κάνω σήμερα, το κάνω μόνο και μόνο για να καταφέρω να επιστρέψω. Δεν είναι κάτι που μπορώ να ελέγξω. Αλλά δεν δώσαμε τέτοια μάχη, δεν ρισκάραμε τις ζωές μας όλα αυτά τα χρόνια απλώς για να ζούμε σήμερα στην Ευρώπη.

● Εχει δει η Σάμα την ταινία σου;

Οχι ακόμα. Η Σάμα είναι 5 και η Τάιμα 3 χρόνων. Η Σάμα έχει δει μόνο το τρέιλερ και κάποια αποσπάσματα. Μόνο τα χαρούμενα. Τον γάμο μου και τη γέννησή της. Χαίρεται πολύ με την ταινία αλλά δεν κατανοεί τη σημασία της. Ξέρω ότι μια μέρα θα επιμείνει να τη δει και ανυπομονώ να τη ρωτήσω τι σκέφτεται. Ελπίζω να καταλάβει γιατί κάναμε ό,τι κάναμε και να είναι περήφανη. Υπάρχει ένα ερώτημα που πάντα θα με τρώει: Θα με κατηγορήσει άραγε που μείναμε ή που φύγαμε;

● Αισθάνεστε ηττημένοι;

Οχι. Αν το αισθανόμουν δεν θα είχα κάνει ποτέ το ντοκιμαντέρ. Δεν θα ήμουν εδώ που είμαι, δεν θα μπορούσα ούτε να το συζητήσω. Ηθελαν να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι χάσαμε για να συνεχίσουν να διαπράττουν εγκλήματα στο σκοτάδι. Γι’ αυτό έκανα την ταινία, παρόλο που δεν μπορούσα να βλέπω ξανά και ξανά όλους εκείνους που έφυγαν, να θυμάμαι ό,τι ζήσαμε. Νιώθω ότι παρά τα όσα συμβαίνουν, ακόμα κερδίζουμε. Κερδίζουμε στο αφήγημα και είμαστε ακόμα σε μια μακρά μάχη. Δεν τελείωσε 3 χρόνια πριν όταν χάσαμε το Χαλέπι, γιατί έχουμε ακόμα τα ίδια όνειρα. Αρα όχι και όχι και όχι.

● Υπάρχει και αυτή η ερώτηση που, όπως είπες πριν, κάποιοι δημοσιογράφοι ίσως δεν σκέφτηκαν να κάνουν. Τι δεν σε ρώτησα;

Οταν ξεκινήσαμε την ταινία μάς είπαν να μην έχουμε μεγάλες προσδοκίες. Διότι οι άνθρωποι είναι πολύ κουρασμένοι με τη Συρία, είναι κουρασμένοι με το προσφυγικό, δεν θέλουν να ακούσουν άλλα γι’ αυτή την κατάσταση και το καταλάβαινα κι εγώ αυτό. Αποφάσισα ότι θα την ολοκληρώσω ακόμα και αν δεν έρθει κανένας να τη δει.

Οταν η ταινία βγήκε, σχεδόν σε κάθε προβολή που κάναμε υπήρχε τουλάχιστον ένας άνθρωπος στο κοινό που σηκωνόταν και ρώταγε πώς θα μπορούσε να βοηθήσει. Ετσι ξεκινήσαμε και την καμπάνια Action For Sama. Δεν περίμενα την επιδραστικότητά της. Και ίσως για το ελληνικό κοινό η ταινία να έχει μεγαλύτερη σημασία. Να καταλάβει γιατί τόσοι άνθρωποι έρχονται ζητώντας μία ευκαιρία να ζήσουν. Να δουν γιατί γίναμε πρόσφυγες.

📍 Η ταινία «Για τη μικρή Σάμα» των Waad Al-Kateab και Edward Watts θα προβάλλεται στις ελληνικές αίθουσες από τις 12 Νοεμβρίου από τη Filmtrade.